Bescherm onze wonderlijke wereld

Zoekend en aarzelend staat de olifant stil bij een stukje met urine doordrenkte grond. ‘Hoe kan dat? Marietje die ik hier ruik loopt toch achter me? Zoiets stel ik me voor dat door haar hoofd is gegaan, niet wetend dat ze onderdeel is van een experiment. Onderzoekers hebben de grond achter de kudde opgeschept en weer op het pad gelegd waar de kudde later langs kwam. Zo tonen ze aan dat olifanten andere olifanten uit de kudde kunnen herkennen met hun reukzin; op geursporen van soortgenoten van buiten de kudde reageren ze veel minder.

Ed Yong beschrijft dit experiment in hoofdstuk een van zijn nieuwe boek Een immense wereld, hoe dierlijke zintuigen de verborgen dimensies om ons heen onthullen (Uitgeverij Atlas Contact, 2022). Dat hoofdstuk gaat over reuk en smaak, de oudste en meest voorkomende zintuigen. Alle levende wezens hebben het vermogen om chemicaliën waar te nemen en via chemische signalen te communiceren.

Die waarneming en communicatie verloopt op duizelingwekkend veel manieren, vaak via heel andere vaardigheden dan bij mensen. Een complexe mierenkolonie functioneert via het uitwisselen van een hele reeks chemische signalen. Voor de mieren zijn die signalen kristalhelder, zij herkennen moeiteloos hun nestgenoot. Bijen proeven zoete nectar met de onderkant van hun pootjes als ze over een bloem lopen. Zalmen vinden de weg naar hun geboortegrond door te ruiken onder water. Slangen kunnen stereo ruiken met hun gevorkte tong en zo richting bepalen.

Door hun unieke vaardigheden, nemen andere dieren de wereld heel anders waar dan wij. We zien honden hun wereld in kaart brengen via geursporen. Waarschijnlijk oriënteren olifanten zich tijdens hun migraties via geuren van paden, rivieren, bomen. Ze bouwen chemische beelden op van het landschap. In de oceaan eet krill (diertjes die op garnalen lijken) plankton. Daarbij komt een gas vrij. Zeevogels kunnen vleugjes van dat gas op honderden kilometers afstand ruiken. Op plaatsen waar veel plankton en krill is komt veel gas vrij. Wetenschappers denken dat zeevogels zo een plattegrond opbouwen van rijke en arme voedselplekken. Wij zien alleen een watervlakte.

Er volgen nog twaalf hoofdstukken met veel meer wonderlijke zintuigen. Maar alleen al door het lezen van één hoofdstuk verandert mijn perspectief op onze wereld diepgaand. Mijn ontzag voor de ongekende rijkdom en diversiteit van de natuur groeit. We leven samen met de meest wonderlijke wezens, die dingen kunnen waarvan wij tot voor kort niet eens van wisten dat ze mogelijk zijn. Wezens die onze gedeelde wereld totaal anders waarnemen en die zich op heel andere manieren oriënteren. Dat roept de niet te beantwoorden en daarom des te intrigerender vraag op hoe zij die wereld ervaren. En het vecht de superioriteit aan die wij mensen ons in deze tijd toe-eigenen om alleen de eigen zienswijze als waarheid te zien vanuit onze eigen waarneming. In plaats van superioriteits­gevoelens komen er gevoelens van bescheidenheid, verwondering en verbondenheid.

Hoe meer we ons in onze mededieren verdiepen en hoe meer we over hen te weten komen, des te meer groeit onze betrokkenheid. Een wetenschapper toont een video waarin een mug naar een stukje onbeschermde huid loopt dat met een bitter smakende stof is ingesmeerd. De mug trekt haar poot onmiddellijk terug als die de huid aanraakt. Het smaakt bitter. De wetenschapper vindt het een ‘aangrijpend beeld’, wat Ed Yong ziet als ‘een vreemd vertoon van sympathie voor een mug’.

Maar hoe vreemd is die reactie nu eigenlijk? Volgens filosoof Iris Murdoch begint liefde met aandacht: ‘Liefde is het uiterst moeilijke besef dat iets anders dan jezelf echt is.’ Het gaat er niet om dit te weten als een kaal feit, maar om het echt te beseffen en het diep te doorvoelen. Dan groeit de innerlijke drang om het goede te doen. Als je zo diep inzicht krijgt in de wonderlijke wereld van onze mededieren dan groeit de liefde en wil je die wereld respecteren en zo min mogelijk verstoren. Dat is wat de wetenschapper ervaart als ze de mug haar poot ziet terugtrekken. En dat is wat ik ervaar als ik dit fascinerende boek lees. Een ervaring die ik velen gun. Opdat we samen steeds meer het goede doen om die wonderlijke wereld in stand te houden.