Een paar jaar geleden werd ik op straat aangesproken door een campagnemedewerker van een confessionele partij. Al gauw ging het gesprek over klimaatverandering. Ik zei het zorgelijk te vinden dat de wereld op koers ligt voor een rampzalige 3,3 graden opwarming, zelfs als alle landen hun toegezegde afspraken nakomen.1 Het antwoord dat ik kreeg is me bijgebleven: “God zal er voor zorgen dat het goed komt.”
Ik voelde een steek in mijn buik. Want de door mensen verslechterende toestand van het klimaat kan alleen door mensen een halt worden toegeroepen.2 Mensen kunnen hun vermogen om verantwoordelijkheid te nemen niet afwentelen op iets dat buiten hen ligt. Niet op andere dieren, niet op een God, en niet op de natuur die zichzelf wel zou redden, zoals klimaatontkenners soms suggereren. Ja, het wegduwen van verantwoordelijkheid komt bij zowel religieuze als seculiere mensen voor.
Verantwoordelijkheid aan God of de natuur uitbesteden is niet de enige manier om het jezelf gemakkelijk te maken.3 Je kunt ook van verantwoordelijkheid wegblijven door te doen alsof de toekomst al geheel vastligt. In dat geval doet jouw gedrag er eigenlijk niet toe, want de loop der dingen is toch voorbepaald. Zo’n houding blijkt niet erg consistent te zijn. Alsof we in het dagelijks leven ook niet geloven dat we op allerlei situaties invloed kunnen uitoefenen. Je geeft je bij een potje tennis niet bij voorbaat gewonnen omdat de uitslag zogenaamd al vaststaat. Wie dat doet, verliest zeker.
“Verantwoordelijkheid aan God of de natuur uitbesteden is niet de enige manier om het jezelf gemakkelijk te maken”
Het vermogen om verantwoordelijkheid te nemen zit in ons, ongeacht wat we daarvan vinden. Alleen in sommige gevallen, zoals bij zeer jonge kinderen of sterk dementerende of comateuze personen, is sprake van een verminderde of afwezige capaciteit tot verantwoordelijkheid.
Hoe ontstaat verantwoordelijkheid? De religieus-humanistische filosoof Emmanuel Levinas spreekt over ‘de ervaring van het gelaat van de ander’. Daarmee bedoelt hij dat we altijd en onvermijdelijk op morele wijze aangesproken worden door de ander.4 En alleen jij kunt antwoord geven op dat appel van de ander: Jij hebt jouw unieke (ver)antwoordelijkheidsrelatie met de ander. Anderen hebben op hun beurt weer hun unieke (ver)antwoordelijkheidsrelatie met de ander.
Levinas ontwikkelde zijn belangrijkste werk halverwege de vorige eeuw, een periode waarin de ecologische crisis nog op de achtergrond sluimerde en de verschrikkingen van WOII vers in het geheugen lagen. Zijn filosofie doet nog onvoldoende recht aan (ver)antwoordelijkheidsrelaties van mensen met dieren en planten, maar andere filosofen zoals Michael Marder hebben Levinas’ inzichten inmiddels verder in die richting uitgewerkt.5
“Het komt erop aan telkens daadwerkelijk op zoek te gaan naar manieren om het gelaat van de ander te beleven en voelen, waaronder het gelaat van dieren, planten en ecosystemen”
Zulk filosofisch werk is misschien wel urgenter dan ooit, maar de alledaagse praktijk is minstens zo belangrijk. Op een verhitte planeet kunnen we niet blijven hangen in de lauwe constatering dat wij in verbinding staan met andere levende wezens en ecosystemen. Het komt erop aan telkens daadwerkelijk op zoek te gaan naar manieren om het gelaat van de ander te beleven en voelen, waaronder het gelaat van dieren, planten en ecosystemen. De documentaire Chasing Coral laat bijvoorbeeld de gevolgen van klimaatopwarming voor koraalriffen zien. En de documentaire Dominion laat zien hoe mensen tegenwoordig met dieren omgaan.6 Durven we eens écht te kijken naar hoe het hen vergaat, al is het maar voor even? En wat zegt wegkijken over ons?
Ook is het van belang dat we onszelf kwetsbaar durven opstellen en laten zien hoe dit alles onszelf raakt. Ik heb weleens gehuild om de massale en onomkeerbare vernietiging van kwetsbare medewezens die ik zo graag zou willen beschermen. Maar dat gaat natuurlijk niet in mijn eentje. Kan mijn geraaktheid anderen raken? En kan hun geraaktheid wederom weer anderen raken?
Op zoek gaan naar het gelaat van de ander, en laten zien hoe wij ontroerd raken en gekwetst worden. Ik kan me nauwelijks iets belangrijkers voorstellen.
Onlangs vertelde mijn moeder me over een voorval wat me bekend voorkwam. Ze sprak met iemand over het klimaat. Mijn moeder sprak haar zorgen uit en kreeg te horen dat God er wel voor zou zorgen dat het goed komt. “Nou”, antwoordde ze. “Zo te zien heeft ‘ie daar wel onze hulp bij nodig.”
Noten
| ↑1 | Zie: IPCC (2018). Als de aarde wereldwijd 3,3 graden opwarmt t.o.v. de periode vóór de industriële revolutie in de 19e eeuw, betekent dat niet alleen maar dat de atmosfeer van de aarde gemiddeld een paar graden warmer wordt. Door het opwarmende klimaat kunnen regionale en lokale temperatuurverschillen van wel tien graden Celsius tijdens extreme hittegolven leiden tot miljoenen sterfgevallen. |
|---|---|
| ↑2 | De klimaatopwarming van de afgelopen twee eeuwen is volledig door menselijke activiteiten veroorzaakt, met name doordat jaarlijkse economische groei gekoppeld is geraakt aan het verstoken van fossiele brandstoffen, waarbij grote hoeveelheden van het broeikasgas CO2 vrijkomen. De vruchten van deze fossiele economische groei kwamen en komen nog altijd voor het overgrote deel terecht bij de allerrijksten op aarde, en nauwelijks bij de allerarmsten. Mede om die reden is het misleidend te zeggen dat een abstracte ‘mensheid’ voor klimaatverandering verantwoordelijk is. Sommige mensen en bedrijven dragen veel meer verantwoordelijkheid dan anderen. Denk aan het vonnis in de recente rechtszaak tegen Shell. |
| ↑3 | Nog weer een andere manier is om je verantwoordelijkheid uit te besteden aan jongeren. |
| ↑4 | Het gaat niet om aangesproken worden door iemand die tegen je praat, en het gaat ook niet om iets moralistisch, alsof op iemands voorhoofd geschreven staat wat je moet doen. Het aangesproken worden gebeurt nog voordat de ander ook maar iets heeft gedaan. Levinas laat zien dat jouw ervaring van de werkelijkheid onvermijdelijk een morele dimensie kent waaruit een verantwoordelijkheid voor de ander voortvloeit die van jou alleen is – en dus niet van een externe God of ‘Natuur’. Onze ervaringswereld kent met andere woorden een onuitwisbare of ‘onvermijdelijke’ morele dimensie, die (zeker bij onze ervaring van dieren, bomen en planten) echter dikwijls onzichtbaar is en waaraan vaak voorbij gegaan wordt. |
| ↑5 | In dit artikel laat Marder o.a. zien hoe Levinas nog voorbij gaat aan het feit dat (op de zon gerichte) plantengroei soortgelijke kenmerken vertoont als de ‘oneindige’ relatie die wij met de ander hebben. Dit artikel laat zien hoe inzichten uit de filosofie van Levinas voortgezet kunnen worden om ook ethische relaties met dieren te bevatten. |
| ↑6 | De documentaire Chasing Coral is gratis te zien. Een trailer van Dominion is hier te zien en de volledige documentaire kan eveneens kosteloos worden bekeken. |
LS,
Maar het is een duivels dilemma om te moeten kiezen tussen goddelijke zorg en menselijke verantwoordelijkheid.
God heeft de aarde volkomen goed geschapen. Deze is overgeleverd aan de vruchtelooaheid vanwege de zonde. Dus òf de mens ook verantwoordelijk was en is voor de aarde.
Deze zinloosheid openbaart zich vaak in rampen, waar de mensen in zekere zin niets aan kunnen doen. Vulkaanuitbarstingen, overstromingen, enz. Hooguit kun je zeggen dat de mens door achteloosheid en onkunde ook dit soort rampen over zich heen krijgt.
Maar in ieder geval.is de mens verantwoordelijk als het gaat om om opwarming van de aarde en uitstoot van Co2.
Deze aarde zal van beneden af niet weer hersteld worden. Het nieuwe Jeruzalem komt van Boven.
Het Bijbelboek Openbaring spreekt duidelijke taal.
Maar betekent dat dat we de aarde maar aan de ondergang prijs moeten geven? Nee, na de zondvloed belooft God dat de seizoenen zich zullen blijven afwisselen totdat Jezus terugkomt.
Tot die Dag hebben christenen de taak om licht in deze wereld te zijn. Juist de hoop op vernieuwing geeft een impuls om op eigen plek goed voor de schepping te zorgen.
‘Als ik zou weten dat Jezus morgen terugkomt zou ik vandaag nog een boom planten.’ (Luther).
Goedemorgen Stephan,
Dank je wel voor dit mooie en verduidelijkende stuk. Hiermee oefen je invloed uit, omdat het een denkrichting weergeeft die constructief is voor de toekomst en waar wij allen niet (blijvend) omheen kunnen.