De wereld verkeert op dit moment in een chronische crisisbestrijdingsmodus. In Nederland en veel andere landen vindt de meerderheid van de bevolking dat een derde coronagolf voorkomen moet worden. Al vergt dat een verlenging van zware maatregelen die leerachterstanden in de hand werken en veel mensen in een isolement of in grote financiële problemen brengen. Ook gaat de maatschappelijke discussie over de vraag welke lessen we kunnen leren van landen als Nieuw-Zeeland, dat met vroegtijdig ingrijpen het coronavirus voor een groot deel heeft weten in te perken.
Stuk voor stuk urgente kwesties die zich desalniettemin beperken tot wat je reactieve preventie kunt noemen. Reactief, omdat gereageerd wordt op een pandemische situatie waarvan het beter zou zijn geweest dat die überhaupt niet was ontstaan.
“In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, zijn pandemieën géén natuurfenomenen”
Reactieve preventie is noodzakelijk en van levensbelang om verdere besmettingen, ziekenhuisopnames en sterfgevallen te voorkomen maar loopt wel steeds achter de feiten aan. De negatieve effecten van schoolsluiting, een avondklok en lockdowns zijn evident. Om een chaotische toekomst af te wenden, moeten we onze aandacht richten op proactieve preventie en de grondoorzaken van pandemieën wegnemen. Dat benadrukken wetenschappers in een tussenrapport van het Ipbes, het internationale wetenschapsplatform rond zaken als biodiversiteit.
Geen natuurfenomeen
In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, zijn pandemieën géén natuurfenomenen. Er huizen weliswaar honderdduizenden besmettelijke ziekten in een verscheidenheid aan dieren, maar de kans dat deze infectieziekten op de mens overspringen, is absoluut geen vaststaand gegeven.
De voedingsbodem voor pandemieën wint nu elk jaar aan vruchtbaarheid door menselijke activiteiten. Door onder andere ontbossing ten behoeve van oliepalmplantages moeten veel dieren uitwijken en komen diersoorten die infectieziekten dragen sneller in contact met andere dieren en mensen. Uit wetenschappelijk onderzoek van epidemiologen blijkt onomstotelijk dat de kans dat een infectieziekte van dier op mens overspringt al decennia groter wordt. Ebola, Sars, Mers, Sars-CoV-2 (de officiële naam voor Covid-19) en een reeks dodelijke griepvirussen, van H1N1 tot H5N1: het is slechts een greep uit een grote reeks levensgevaarlijke ziekten waarmee mensen nodeloos in aanraking zijn gekomen. Vergelijk het met trends als de stijgende zeespiegel, oceaanverzuring en een opwarmend klimaat, die eveneens voor honderd procent veroorzaakt worden door menselijke activiteit.
“Het goede nieuws is dat proactieve preventie veel goedkoper is dan nietsdoen”
De maatschappij gedraagt zich als een pyromane brandweerman. Aan de ene kant werken we keihard aan het blussen van branden, aan de andere kant wakkeren we deze doodleuk aan. Naar de waarschuwingen van epidemiologen is de afgelopen decennia net zo weinig geluisterd als naar klimaatwetenschappers. De coronapandemie moet nu toch echt de wal worden die het schip keert.
Het goede nieuws is dat proactieve preventie veel goedkoper is dan nietsdoen. Hoe langer we daar echter mee wachten, hoe hoger de maatschappelijke kosten. De financiële voordelen van proactieve preventie verdampen binnen enkele decennia doordat de economische schade door nieuwe pandemieën dan alweer aanzienlijk gegroeid zal zijn. In dat geval zijn we nog steeds genoodzaakt preventiemaatregelen te nemen, alleen tegen veel hogere kosten. Net als bij de klimaatcrisis is vroeg ingrijpen – per direct dus – veruit het verstandigst.
Wat te doen? Op korte termijn kan gedacht worden aan een verbod op de import van ecologisch schadelijke producten, zoals rood vlees, niet-duurzame soja en palmolie. Het effect van sojateelt en palmolieproductie op ontbossing is namelijk onacceptabel groot. Het volgende kabinet dient daarom bij onderhandelingen over handelsverdragen met landen als China en Brazilië pandemiepreventie onvoorwaardelijk voorop te stellen.
Bestaansmiddelen versterken
Internationale samenwerking zal ook op een andere manier het verschil moeten maken. Denk daarbij aan het geven van een ecologisch (basis)inkomen aan mensen die gebieden met een grote biodiversiteit bewonen. Een versterking van hun bestaansmiddelen stelt hen beter in staat de diversiteit aan leven in hun gebied te beschermen en vermindert de economische aantrekkelijkheid van bushmeat, soja en palmolie.
Tot slot is het op individueel niveau volstrekt cruciaal te beseffen dat onze omgang met de aarde anders kan en dat pandemieën geen onvermijdelijk natuurgegeven zijn. Wij, en wij alleen, dragen verantwoordelijkheid voor de ecologische consequenties van ons gedrag. Het is te hopen dat dit besef ook na de verkiezingen blijft hangen.
