“Liefde is het uiterst moeilijke besef dat iets anders dan jezelf echt is.” Ik moest aan deze uitspraak van de Britse filosoof Iris Murdoch denken toen ik onlangs een aangrijpende documentaire zag, The Truth vs. Alex Jones. Eind 2012 schiet een twintigjarige man op de Amerikaanse basisschool Sandy Hook zesentwintig mensen dood, waaronder twintig kinderen van zes en zeven jaar oud. Daarna pleegt hij suïcide. Een tragedie van jewelste, een onvoorstelbaar verlies voor de familieleden. Een groot deel van het land rouwt en betuigt steun en medeleven.
Wat er vervolgens gebeurt is nogal onwerkelijk. De complotdenker Alex Jones betwijfelt op zijn website of de schietpartij wel heeft plaatsgevonden. Tijdens een persconferentie grijnst een zichtbaar nerveuze vader die zojuist zijn kind heeft verloren wat ongemakkelijk. Voor Jones is dat het bewijs dat de ouders allemaal acteurs zijn. Alles zou in scene zijn gezet om strengere wapenwetgeving te kunnen invoeren.
Murdoch zou zeggen dat in Jones’ manier van waarnemen rechtvaardige, liefdevolle aandacht ontbreekt. Hij vertrekt namelijk vanuit een zelfzuchtige blik en gaat totaal voorbij aan het leed van anderen. Hij verplaatst zich niet in hen en bevraagt zijn eigen waarneming niet. Hij doet kortom op geen enkele wijze recht aan de ander. En door de claim dat Sandy Hook een hoax is doet Jones niet alleen de werkelijkheid van vermoorde kinderen geweld aan. Zijn visie transformeert rouwende ouders in het fantasiebeeld van acterende ouders.
In de maanden en jaren daarna verspreidt Jones’ complottheorie zich als een lopend vuurtje over het internet, mede dankzij laks moderatiebeleid van internetgiganten als Google en Facebook. Uiteindelijk geloven zo’n vijfenzeventig miljoen Amerikanen dat de gebeurtenissen in Sandy Hook nooit hebben plaatsgevonden. De ouders worden steeds vaker online en op straat lastiggevallen door wildvreemden die hen uitschelden en bedreigen. Er wordt op het graf van een van de kinderen geürineerd omdat er toch niemand zou liggen. Een van de vaders probeert online nog het gesprek aan te gaan met Sandy Hook-ontkenners, maar dat blijkt al gauw een doodlopende weg.
Een aantal ouders besluit Jones aan te klagen. Het gaat ze om eerherstel van hun overleden kinderen, de waarheid en van henzelf. Bovendien verdient Jones grof geld aan kwakzalversmiddeltjes op zijn website. Dagen waarop hij opnieuw over Sandy Hook begint leveren hem honderdduizenden dollars aan extra omzet op. Uiteindelijk worden de ouders door de rechter in het gelijk gesteld in de grootste smaadzaak uit de Amerikaanse geschiedenis.
Wat de documentaire zo goed maakt is dat Jones op geen enkel moment wordt gedemoniseerd. Er wordt met een realistische blik naar hem gekeken. We zien een man die in zijn eigen parallelle universum gelooft en met zijn charisma en bereik miljoenen anderen daarin meetrekt. Een man die voortdurend vertrekt vanuit een instrumentele manier van kijken: Waar kan ik een gebeurtenis voor gebruiken? Hoe kan ik er een slaatje uit slaan? Je gunt hem wat scheurtjes in zijn hermetische wereldbeeld.
Aan het eind word je als kijker aan het denken gezet. Bijna iedereen wil heus een minder gepolariseerde samenleving, maar jezelf openstellen voor wat echt is blijkt een stuk minder populair. Dat is enigszins begrijpelijk omdat dit een kwetsbare en ontvankelijke houding van ons vraagt, maar het laat toch vooral zien dat vasthouden aan het eigen gelijk dikwijls belangrijker wordt gevonden dan (een ongemakkelijke) waarheid en werkelijke verbondenheid. Wat zowel de Amerikaanse als de Nederlandse maatschappij nodig hebben is niet alleen dialoog, maar daaraan voorafgaand een open houding: Zie ik het juist? Heb ik echt goed, rechtvaardig en waarheidlievend gekeken? Doe ik de ander voldoende recht?
Overdrijft Murdoch niet een beetje wanneer ze zegt dat liefde het ‘uiterst moeilijke’ besef is dat iets anders dan jezelf echt is? Volgens mij niet. Filosoof en psycholoog Lieke Asma laat in haar boek Blinde vlekken zien dat het veel makkelijker is om de blinde vlekken van een ander te zien – bijvoorbeeld die van Alex Jones. Veel moeilijker is het om een waarheid onder ogen te zien die voor jezelf ongemakkelijk is. Een goede manier om dat te doen is door je aandacht te verplaatsen naar de wereld buiten jezelf. Door bijvoorbeeld heel goed te luisteren naar de ervaringen van anderen die niet op je lijken en jouw blinde vlekken daarom makkelijker opmerken dan jijzelf. Dat betekent onder andere dat je niet reflexmatig in de ‘verdediging’ schiet door een confronterende visie of waarheid als aanval te zien. Openheid, ontvankelijkheid en liefdevolle aandacht gaan over de bereidheid om ongemakkelijke werkelijkheden te zien als leermomenten voor persoonlijke groei en transformatie. Kortom: Rechtvaardig-liefdevolle aandacht op zulke momenten leidend laten zijn, in plaats van jezelf laten meevoeren door een (mis)leidende fantasie.
De Amerikaanse – en ook de Nederlandse – maatschappij verhardt. En de echt ongemakkelijke waarheid is dat die verharding alleen maar erger wordt, tenzij mensen bereid zijn hun pantser af te leggen en zich oprecht gaan afvragen of ze een ander wel recht doen. Zo simpel én zo moeilijk is het.
