Het is vandaag 77 jaar geleden dat de VS een atoombom wierp op Hiroshima. Het zwartgeblakerde fietsje van de driejarige Shinichi Tetsutani spreekt vermoedelijk meer tot de verbeelding dan duizend paddenstoelwolken.
Drie dagen na Hiroshima volgde een tweede bom op Nagasaki. Het zijn dagen om bij stil te staan, zeker nu de oorlog in Oekraïne duidelijk maakt dat de atoomdreiging nooit helemaal is verdwenen.
Bij de vernietiging van Hiroshima en Nagasaki kwamen tussen de 129.000 en 226.000 mensen om het leven. Dat zijn aantallen die het voorstellingsvermogen te boven gaan. Eén dode kun je je goed voorstellen, dat kan ons diep raken. Tien doden is aanzienlijk lastiger voorstelbaar, honderd doden is een anoniem getal en duizend doden een ver-van-ons-bed-show. Honderdduizend doden is volstrekt onvoorstelbaar.
De Duitse filosoof Günther Anders reflecteerde in zijn boek Die Antiquertheit des Menschen (1956) als een van de eersten op die onvoorstelbaarheid. Door de technologische ontwikkeling is een enorme kloof ontstaan tussen wat de mens kan maken en wat hij zich kan voorstellen. Wat wij produceren, daarvan kunnen we alle gevolgen niet meer geestelijk reproduceren. Ons geweten is achterhaald geworden, loopt achter bij wat we doen. De maker loopt in die zin achter op zijn maaksels. Daarom wijst Anders op het grote belang van morele rek- en strekoefeningen die onze verbeeldingskracht vergroten. Aandacht voor kleine gebeurtenissen is onontbeerlijk om gevoelsmatig contact te leggen met het onvoorstelbare.
We kennen allemaal de grote paddenstoelwolk. Velen kennen ook de luchtfoto’s van voor en na de bombardementen, of afbeeldingen van een stad in puin. Dat zijn echter afstandelijke beelden. Ze ontlokken eerder een verstandelijk weten dan een doorleefd besef. De parabel Vanaf de toren gezien van Günther Anders vat dit torenperspectief kernachtig samen. Mevrouw Glü ziet haar zoontje van een grote hoogte, als ware hij een nietig stukje speelgoed: “Zij herkende hem aan de kleur van zijn jas. Het volgende ogenblik werd het stuk speelgoed door een speelgoedvrachtwagen overreden. Maar dat alles zo-even was slechts een onwerkelijk kort moment; een speelgoedongeval.” De vrouw wil niet naar beneden, maar ze zal wel moeten.
Hoeveel Hiroshima- en Nagasakislachtoffers kennen wij bij naam? Grote kans dat het er nul zijn. Laten we daar verandering in brengen door elkaar het verhaal te vertellen van Shinichi Tetsutani. Op zes augustus 1945 fietst Shinichi op zijn driewieler door de straat naast zijn huis in Hiroshima. Hij is op dat moment drie jaar en elf maanden oud en maar al te blij met zijn fietsje. Plotseling maakt een extreem fel licht in de lucht een eind aan het fietstochtje. Diezelfde avond overlijdt Shinichi aan zijn brandwonden. Zijn vader begraaft hem samen met de driewieler in de achtertuin. Veertig jaar later legt de vader Shinichi’s botten in het familiegraf, de driewieler gaat naar het Hiroshima Peace Memorial Museum. Het zwartgeblakerde fietsje spreekt vermoedelijk meer tot de verbeelding dan duizend paddenstoelwolken.
De Verenigde Staten gaven de Hiroshimabom de troetelnaam ‘Little Boy’, een wrange en ironische naam die een afstandelijk torenperspectief verraadt. Het driewielertje van Shinichi haalt juist de persoonlijke werkelijkheid van een spelende kleine jongen naar voren. Oog in oog met het fietsje rest ons geen andere keuze dan ‘naar beneden te gaan’ en de realiteit onder ogen te zien.
Ook in Nederland liggen anno 2022 nog steeds Amerikaanse atoombommen klaar op luchtmachtbasis Volkel, genoeg om het onvoorstelbare tweeëntwintig keer te herhalen. Nederland is zelfs verplicht om mee te werken aan een nucleaire aanval als de VS of de NAVO daar om vragen. Wie het verhaal van Shinichi en zijn driewieler werkelijk tot zich door laat dringen kan dat hoogstwaarschijnlijk niet accepteren. Het is dan ook tijd dat Nederland het VN-Verdrag inzake het verbod op kernwapens uit 2017 alsnog ondertekent en bekrachtigt.
Oh gossie: dat kinderverdriet en de pijn. En dat om het aantal gedode militairen de spuigaten uitliep en een traditionele oorlog nog lang zou duren. Kiezen uit twee kwaden.
” Een oorlog is nooit de moeite waard”:, citeerde de zoon van de acteur Eric Schneider die in een Jappenkamp gezeten had en aan de Birma-spoorweg gewerkt had. Hij zei dat vanavond bij de herdenking vandaag van het einde van de oorlog in het verre Oosten. ( 15-08-2022)
Rusland is even te groot voor ons om te zeggen: en nou is het afgelopen. En om China tot de orde te roepen lukt ook niet. Politiek en economie hebben zo hun eigen belangen.
De atoomwapens die overal opgeslagen liggen ,zijn ter afschrikking. en voor het zgn evenwicht. Ze gebruiken, betekent zelfmoord. “One world or none”.
En verder weet ik het ook niet.
Beste Henk, het is maar de vraag of sprake was van ‘kiezen tussen twee kwaden’, want men had Japan allicht ook op andere manieren duidelijk kunnen maken dat ze geen schijn van kans hadden. Voor ‘het tweede kwaad’ – massavernietiging zonder onderscheid des persoons – is bovendien niet één maar twéé maal gekozen: Ook Nagasaki werd immers vernietigd.
En hoe. De relevante vraag hier is niet of een oorlog “de moeite waard is”. Als in 1945 sprake was van ‘kiezen uit twee kwaden’ (de VS stonden niet op het punt om door Japan onder de voet te worden gelopen) dan is de volgende vraag: Wat was het mindere kwaad? Twéé maal massavernietiging, onder andere van zwangere vrouwen, baby’s, peuters, schoolgaande kinderen? En hoe? Heeft u de documentaire Prophecy (1982) weleens gezien? Als wij ons wezenlijk willen verbinden met deze mensen en hun nabestaanden, en het afstandelijke torenperspectief definitief willen verlaten, behoort het kijken van die docu tot de mogelijkheden – nee, dan kunnen wij niet anders. Ik ben erg benieuwd wat u na het kijken als ‘het mindere kwaad’ ziet.
Tot slot. Het meest gehoorde argument dat tégen vredelievende mensen en ontwapening wordt gebruikt luidt: “Er zijn momenteel nou eenmaal te weinig vredelievende mensen in de wereld!” It’s all about attitude and courage.
Prophecy (1982) staat op YouTube: https://youtu.be/UcwcWJcktVc
We hebben in 2019 in Nagasaki Inosuke Hayasaki ontmoet, hij overleefde de aanval met de atoombom en staat dagelijks mensen te woord in het Vredespark aldaar. Hij had diepe impact op ons en toch heb ik de huidige situatie zoals je die beschrijft niet echt tot me door laten dringen…. Onbegrijpelijk dat mensen bommen maken ( überhaupt wapens maken!) die alles kunnen vernietigen…..
Heel herkenbaar Annemarieke, voor mij geldt iets soortgelijks. Ik was in 2010 in Hiroshima, mijn enige keer buiten Europa en Turkije. Pas nadat ik echter Günther Anders’ dagboek uit Hiroshima en Nagasaki las besefte ik ten volste dat daar “de vernietiging is vernietigd”, dat wil zeggen is uitgewist door de wederopbouw. Het is niet voor te stellen wat daar is gebeurd, het gaat ons voorstellingsvermogen te boven. Hier speelt het verschil tussen ‘alleen maar weten’ enerzijds, en volledig beseffen anderzijds een cruciale rol. Dat tweede lukt enigszins als we ons vanuit compassie wezenlijk inleven in de mensen die getroffen zijn (bijv. dus door middel van wat Anders noemt ‘morele rek- en strekoefeningen’).
En wat dáár is gebeurd kan uiteindelijk – de toekomst heeft de tijd – overal gebeuren: “Hiroshima ist überall.” Welke handen zitten overmorgen aan de knoppen? Wij weten het niet. Günther Anders zegt ook in bovengenoemde dagboek: “Ik zou tenminste niets weten waardoor de mate van het gevaar zó duidelijk kon worden, als het feit dát het gebruik van atoombommen ooit *werkelijkheid* heeft kunnen worden. Om nog te zwijgen van de omstandigheden waaronder dit gebruik werkelijkheid werd.” – (De man op de brug, 1959/1965)
Alleen mis ik wat Oekraïne en wij tegen de Russische agressie kunnen doen en wat Taiwan en Hongkong en Tibet enz. tegen de Chinese agressie moeten/kunnen doen?