Een monument dat je hart doet struikelen

Ik kom ze regelmatig tegen, steentjes in het plaveisel die met hun geelkopere glans de aandacht trekken. Laatst zag ik er weer een paar, waaronder een op het Afrikanerplein in Amsterdam met de tekst:

Hier woonde

Rebecca Cohen

Geb. 1920

Vermoord 4-6-1943

Sobibor

Zulke Stolpersteine zijn een initiatief van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig, die ze al sinds 1990 plaatst en er zijn levenswerk van heeft gemaakt. Het is hem gelukt een hoogstpersoonlijk gedecentraliseerd monument te maken voor alle slachtoffers van het nationaalsocialisme. Een monument dat nog lang niet af is. Je struikelt niet met je voeten over deze ‘struikelstenen’, maar met je hoofd en vooral je hart. Elke steen wordt met de hand gemaakt, vertelt een assistent van Demnig: “Het moet aandachtig, met de hand gebeuren. Niet in een fabriek.” Ieder mens begrijpt en voelt meteen waarom. Tijdens het plaatsen van de stenen, waar vaak nabestaanden bij zijn, zegt de kunstenaar geen woord. Want ook de plaatsing zelf is vaak een herdenkingsritueel.

Ik moest denken aan een column van Ellen Deckwitz. Ze had een documentaire over de oorlog met haar dertienjarige neefje gekeken.

Haar neefje: “Weet je wat opeens tot me doordrong? Dat het allemaal dus echt is gebeurd.”

“Ja, hallo, wat dacht jij dan,” zei zijn moeder, “dat geschiedenis fantasy is?”

“Nee, maar dat het allemaal door echte mensen is beleefd, van de Tachtigjarige Oorlog tot Auschwitz. Dat er echte mensen zijn vervolgd en vermoord. Dóór echte mensen.” “Weet je wat ik zo vreselijk vind,” zei hij, “dat al die ellende mij ook had kunnen overkomen, als ik op een andere plaats was geboren, of in een ander tijdperk. En dan schaam ik mij haast, dat ik zoveel geluk heb gehad.”

Het is iets waar veel mensen op enig moment achter komen, dikwijls in hun pubertijd. Dat geschiedenis gaat over échte mensen, die échte dingen doen met échte gevolgen. Er ontstaat een dieper besef dat de mensen waarover je leest of van wie je beelden ziet werkelijk hebben bestaan. De filosofe Iris Murdoch heeft zo’n besef in haar boek De soevereiniteit van het goede ook wel liefde genoemd. Pas als je liefdevol of héél aandachtig kijkt, doe je een ander recht en ontstaat een fundamenteler werkelijkheidsbesef.

Dat besef zakt vaak weer weg. Het is iets dat actief levend gehouden dient te worden, iedere dag opnieuw, het hele jaar rond. Stolpersteine nodigen daartoe bij uitstek uit. Iedere ‘struikelsteen’ geeft een subtiel doch reëel stootje om te herdenken op een persoonlijke plaats, een plek waar mensen van vlees en bloed door geüniformeerde mannen uit hun huis zijn gerukt. Om vervolgens meestal gedeporteerd te worden en vaak ook vermoord.

Het vond allemaal plaats op een schaal die onvoorstelbaar is. Mensen zijn tot dingen in staat die ze zich niet of nauwelijks meer kunnen inbeelden. Ik ben vrij kritisch op de mogelijkheid om de allergrootste verschrikkingen van de twintigste eeuw onder de aandacht te brengen via een monument. Hoe kan een beeld of sculptuur nou recht doen aan vele miljoenen slachtoffers? Toch kan ik de Stolpersteine zeer waarderen, aangezien ze er bij uitstek in slagen het meest verbijsterende tot menselijke proporties terug te brengen en tegelijkertijd de onwerkelijke omvang van het geheel onderstrepen. Je hart blijft struikelen, steeds weer opnieuw.

Bij deze een hele diepe buiging voor Gunter Demnig.